ni Macario Tiu
(Papel alang sa Tinuig nga Komperensiya sa Philippine PEN, Siyudad sa Dumaguete, Nobiyembre 30-Disyembre 1, 2001. Tema sa Pundok: "Pagsulat isip Arte sa Pagpalingkawas")
Ang labing importanteng leksyon nga akong natun-an gikan sa literatura sa mga Lumad mao kini: Walay haw-ang o distansiya tali sa tigsugilon o magbabalak ug ang tigpaminaw. Dili lamang kay ang tigsugilon/magbabalak ug ang tigmaninaw nag-inatubangay, kondili, ug kini ang mas importanteng hinungdan, naggamit sila og parehong pinulongan, ang ilang kaugalingon pinulongan, nga naglangkob sa ilang kultura, tinuhoan, tradisyon, mitos ug leyenda, ug kasaysayan isip balangay, isip katawhan.
Busa hingpit silang magkasinabot. Ang tigsugilon/magbabalak ug ang tigpaminaw nagbaton og parehong panlantaw-sa-kalibotan (worldview). Usa ra sila ka balangay o komunidad. Ug tin-aw ang tumong sa arte sa literatura: silbihan ang balangay. Ang tanang mitos, epiko, leyenda, awit, sugilanon ug uban pang mga artistikong kamugnaan nagtabang sa pagtibuok sa balangay ug paghiusa sa balangay.Ang tigsugilon o magbabalak nagagamit og mga simbolo, imahen, ug alusyon nga nailhan sa balangay. Unsa kadtong wala mailhan iyang himoong suud sa tagibalangay. Unsa kadtong langyaw iyang himoong lumadnon, iyang himoong kaugalingon. Kay ang Lumad nga tigsugilon o magbabalak interesado nga masabtan, dili aron kalibgan. Mao kini ang akong gitawag nga pagbinalangay (communitization) o pagpasuod (familiarization). Sa paghimo og metapora, ang magbabalak motandi og usa ka butang ngadto sa lain pang butang nga suod usab sa balangay. Busa naay bag-ong mamugna apan mailhan ra usab sa balangay.
Apan kini dili kinaiya lamang sa literatura sa mga Lumad o sa mga primitibong literatura. Tinuod kini sa tanang dominante, makagagahom, mayoriya, ug modernong literatura.Hinoon, adunay mga modernong magsusulat o magbabalak nga posibleng dili masabtan sa ilang kaugalinong balangay. Nauso man ugod kaniadto nga ang mga magsusulat ug mga magbabalak mosulat alang sa ilang isigkamagsusulat o isigkamagbabalak. Unya ilang ipakita kon unsa sila kahawod pinaagi sa pagkatag og mga dili mailhang alusyon kondili ba mga lunlong langyawng pulong o pamulong diha sa ilang sinulat. Ang resulta, dili sila masabtan sa mayoriya sa sakop sa ilang balangay. Sa akong pagtuo gamay ra ni sila, kaysa maoy kinadaghanan sa mga magsusulat.
Ang kadaghanan sa mga magsusulat, bisan sila nagaeksperimento, gusto gyod nga mas sayon silang masabtan kaysa lisod o dili masabtan. Gusto nilang makig-estorya sa ilang balangay ug mosilbi sa ilang balangay.Ug sentro niini nga isyu mao ang paggamit sa lengguwahe. Kon mosugilon ang Lumad sa iyang estorya, gamiton niya ang iyang Lumad nga pinulongan. Kon mosugilon ang Ingles sa iyang estorya, gamiton niya ang Ingles. Mao usab ang French, mao usab ang Hapon. Niining puntoha, klaro kanila ang ilang tagsa-tagsa ka balangay. Ug mao kanay nakapahingangha kanako. Ang gitawag nga atrasadong Lumad ug ang sopistikadong French adunay panagsama: Gigamit nila ang ilang kaugalingong pinulongan sa ilang literatura.
Apan alang kanatong mga Pilipino, ang pinulongan nagpadayon nga tunokon ug mabahinong isyu.Kinsa ang imong balangay? Importante kini nga pangutana kay ang imong tubag maoy mogiya sa direksiyon sa imong kinabuhi sa literatura.
Kinsa ang akong balangay? Kinsa kaninyo ang nakasabot sa ako karon samtang ako nagasulti? Kamo ang akong balangay.
Ang nagkabahin nga kinaiya sa atong panagtigom karon nagsalamin lamang sa akong gitawag nga pataas-ubos o pinatindog nga sosyal nga pagkasiak (vertical social split) sa atong katilingban. Kini mga geososyal nga liki nga nasubay segun sa linyang etnobanay (ethnokinship) ug ispisipikong yutangpinuy-anan (homeland). Usa kita ka nasud nga dunay daghang dakbalangay (community). Naay dakong dakbalangay, gamay nga dakbalangay. Ang Ilocano. Ang Tagalog. Ang Manobo. Matag usa kanato usa ka balangay. Dayag na lang, kutob nga kita dili magkasinabot, kita managkalahing balangay.
Nagkahigayon lamang nga ang mga Katsila napandol diri sa mga isla ug gipailalom kita ubos sa usa ka kolonyal nga administrasyon nga walay pagtagad sa mga dagko ug gagmay nga kasina ug panagsangkaay sa nagkadaiyang dakbalangay. Dihang mipuli ang mga Amerkano, ilang gilig-on ang kolonyal nga gambalay diin kita karon napailalom isip usa ka nasud. Wala na ang mga Amerkano, apan maingon ba nato nga kita hingpit nang dili-kolonya (decolonized)?
Tungod kay kita dili usa ka katawhan, dili kita magkasinabot, (bisag nagpuyo sa usa ka nasud nga gitawag Pilipinas) ang atong mga lider sa politika ug kultura nagpamugos nga ipaslak sa atong mga ulo ang mga kolonyal nga lengguwahe aron kuno kita magkahiusa. Sa kadugayan nahimong dominante ang English kay kini ang gihimong himan sa pagtudlo sa sistema sa edukasyong kolonyal, usa ka palisiyang kolonyal nga padayong gisunod ug wala gihagit, o kon gihagit man, wala pa mapukan.
Sa akong tan-aw ang padayong paggamit sa English adunay negatibong resulta; ang labing masulob-ong resulta mao ang pagkamugna sa usa pa ka balangay nga nahimulag sa uban pang nitibong balangay. Ako kining gitawag nga pinahigdang pagkasiak (horizontal split) sa atong katilingban, nga nagpagrabe sa pagkabungkag sa atong nasud.
Ang tumong sa atong mga lider mao ang pag-umol kanato ngadto sa usa ka balangay nga mosulti og English, ug masuhito sa pamaagi sa panghunahunang Kasadpanon). Gisagop nato sa tibuok ang langyaw nga panlantaw-sa-kalibotan, ug nahimuot kita nga mogamit og mga day-ong simbolo ug imahen. Atong gipapha ang atong kaugalingong kailhanan kon (identity), ug gisilotan pa gani nato ang atong kaugalingon kon mosulti sa atong kaugalingong pinulongan. Mabangis natong gihimulag ang atong kinabuhi sa balay ug kinabuhi sa eskuylahan. Kay gipakaulaw nato ang atong kaugalingong pinulongan, gikaulaw na usab nato ang atong kaugalingon, gikaulaw ang atong panlantaw-sa- kalibotan. Daghan kanato gusto nga mahimong Amerkano, British, Hapon man gani. Dili Sugbuanon, dili Ilocano, dili Manobo. Dili gani Pilipino.
Human sa 100 ka tuig diin naghari ang langyaw nga panlantaw-sa- kalibotan ug pinulongan sa atong nasud, atong nakita nga dili kitang tanan na-usab. Ang balangay nga gilarawan as atong mga lider nahimong anomalya. Gamay ra kaayo sa atong populasyon ang nabag-o, ug kini nagtibuok og bag-ong balangay kansang mga sakop ang hamili sa nasud nga mosulti-sa-English ug mosulat-sa-English.Kining bag-ong balangay hingpit nga nahimulag gikan sa ilang orihinal nga balangay.Ako kining gitawag nga pinahigdang pagkasiak sa atong katilingban, kay kining mga edukadong tigsultig English ug tigsulat sa English mga hamiling tawo nga dili na makamaong makig-estorya sa ilang tagsa-tagsa ka dakbalangay.
Ang edukadong hamili dominante ug inpluwensiyal pero huyang gihapon kay pipila lamang sila. Wala silay base. Wala silay lawas. Wala silay masa. Hinulaman lamang ang ilang panlantaw-sa- kalibotan ug pinulongan. Ug tungod kay gikan sila sa nagkalain-laing orihinal nga balangay dili sila magkahiusa, o kon magkahiusa man, gabok ang ilang panaghiusa kay gitagod-tagod sa mga wala-masulbad nga kasina ug sangkaanay sa etnobanay, dagko ug gagmay.
Sa laing bahin, ang orihinal nga balangay nga ilang gitalikdan nawala usab. Anaa kanila ang panlantaw-sa-kalibotan, ang kultura, ang lawas, ang masa, kalag ug kaalam sa kadugo - pero walay lider nga mogamit sa ilang kaalam aron sila moasdang.
Aduna kitay ulo nga walay lawas. Ug aduna kitay lawas nga walay ulo.Mao kana nga kita subad-subaron sa mas kusgan nga mga langyawng etnobanay kinsa maoy nagpamugos sa ilang pinulongan ug panlantaw-sa-kalibotan .Kinsa maoy nagkontrolar kanato. Kinsa maoy nagpahimulos kanato.Busa kita usa ka huyang nga nasud, gidumalag huyang nga estado.
Subay sa maong konteksto, ang hagit alang sa mga edukadong hamili, ilabi na sa mga hamili sa literatura, mao ang pagbalik ngadto sa balangay. Ngadto sa ilang tagsa-tagsa ka balangay. Sa akong pagtuoo, ang pagbalik ngadto sa balangay mao ang unang buhat sa pagpalingkaws nga angay himoon sa hamili sa literatura sa atong nasud. Kinahanglang ipalingkawas nato ang atong kaugalingon gikan sa langyaw nga panlantaw-sa-kalibotan ug pinulongan ug mobalik kita sa panlantaw-sa-kalibotan ug pinulongan sa atong balangay.
Lisod baya ni buhaton. Ilabi na kay naanad na ta sa English. Si Chinua Achebe, usa ka Nigerian nga nagtimbang-timbang usab sa maong suliran, napugos gihapon sa paggamit sa English. Ang iyang gipangatarungan ang "dili masaway nga lohika sa iyang pagkasayon (unassailable logic of its convenience.)"Apan kon patental ta kanunay sa kasayon sa English, unsay mahitabo sa atong isigkabalangay? Sa atong nasud? Dili ba magpabilin nga ang hamili naay ulo apan walay lawas? Samtang ang masa, naay lawas, apan walay ulo?
Panahon na aron kita mosulat og mga sugilanon, balak, nobela, drama nga ipunting sa atong kaugalingong balangay. Panahon na nga kita mosulat sa atong kaugalingong pinulongan. Ang tigpaminaw sa atong balangay minilyon. Abton nato sila. Makiglambigit ta kanila kay mao kana ang atong kagikan.
Dinha pa lamang nga ang pagsulat mahimong arte sa pagpalingkawas kay giambitan ug nasabtan sa tibuok balangay.Atong itaod pagbalik ang ulo ug ang lawas sa atong balangay. Ato unang sulbaron ang pinahigdang siak. Human niana, sulbaron nato ang pinatindog nga siak nga ibase sa respeto ug pagsaulog sa mga nagkalain-laing panlantaw-sa-kalibotan ug pinulongan nga iya sa Pilipinas.
Mokat-on kita sa mga lumad ug sa mga makagagahom ug modernong magsusulat nga naggamit sa ilang kaugalingong panlantaw-sa- kalibotan ug pinulongan.
